L'asturianu normativu y les variantes (al mio paecer)

La norma asturiana ta espublizada na Gramática de la Llingua Asturiana y nos entamos normativos y normes ortográfiques, arriendes del pallabreru qu'apaez nel Diccionariu de la Academia de la Llingua Asturiana. Como yá dixi, ye una norma abondo aceutada por tolos usuarios, anque al mio paecer acoxa en dalgunos aspeutos:
- almítense dellos rasgos de variantes y dialeutos nada xeneralizaos na fala y otros más xenerales o más xenuinos, non. Por exemplu, nun s'almite la forma con N del indefiníu (dixenon, fixenon, cantanon), que ye l'avezada nuna fastera abondo grande del occidente, o nun s'almite tampoco la distinción ente oxetu direutu ya indireutu nel pronome personal (viti ayer, vite'l coche nuevu), que ye mui habitual nel oriente y que amás ye un restu únicu d'una antigua "declinación" n'asturianu.
- Hai formes "más evolucionaes" n'asturianu que sedríen "más auténtiques" y prefiérense otres menos auténtiques o más paecíes col castellanu (vosotros/es envede vós, anque tán almitíos los dos // vuestru envede vuesu, anque tán almitíos los dos // cansada envede *cansá o *cansaa)
- Nun s'enancharon los campos semánticos de delles pallabres como fixeron notres llingües. Por exemplu, n'asturianu les freses si son "silvestres" llámense miruéndanos, pero "les que se compren o se cultiven son "freses"... Esto nun pasa en gallegu (usen "amodoro" nos dos casos), o en catalán (usen "maduixa" nos dos casos).
- La Y nun ye una vocal n'asturianu, y por eso nun hai pallabres qu'acaben n'y (llei, rei), pero la conxunción copulativa sí que s'escribe "y" (cuando habría otres posibilidaes como "i", "hi") y el pronome personal oxetu indireutu tamién s'escribe con "-y" (compró-y un coche, qué-y dices), cuando tamién se podríen usar otres formes pa les qu'amás nun hubiera qu'usar el guionín, que crea problemes en dellos casos como nos siguientes:
1. Queda mal con nomes estranxeros (lo que John-y dixo foi eso)
2- Queda mal con númberos (los 3-y dixeron lo mesmo)
3- Queda mal dempués d'otros signos, como comines ( Lo que'l "Señor"-y quiera dar)
4- Queda mal dempués de la conxunción "y" (quiero que lu llames y-y digas eso)
5- Queda mal dempués de guión

Otra falta de la Gramática ye que nun ufierta normes pa la fala nin en casos de neoloxismos que los falantes nun tendríen por qué conocer. Dizse que s'ha escribir "anorexa", pero non si se pronuncia /anoresia/, /anoreksia/ o /anorexa/, y lo mesmo pasa con galaxa, reflexón, xenofobia. Tampoco se diz si factor se pronuncia /faktor/, /faztor/ o /fator/, igual que munchos falantes, los más d'ellos, pronunciamos /trator/ cuando escribimos tractor. La tendencia, pa nun quedar mal, ye pronuncialo igual qu'en castellanu, lo que nun me paez nada axeitao.

Otru problema ye'l que se plantega a la hora d'afitar los topónimos. En bien de Conceyos esti trabayu ye fonte de discutinios, engarradielles nos periódicos y demás... A mí paezme que, yá que na Gramática se diz claro qu'esto ye una norma pa la escritura y que la fala "ye otra cosa", tendríemos de procurar que la toponimia siguiera, na so forma escrita, la Gramática (a nun ser que tea perafitao na fala). Por exemplu "Grau" y "Sieru" tendría d'acabar n'u anque haya xente que pronuncie Grao y Siero, que ye lo aprobao (igual que s'escribe Sarayevu, o Méxicu), y asina Colláu y non Collao... y sobremanera cuando los topónimos son pallabres qu'esisten como "Río Abaxo", que tendría de ser "Ríu Abaxo" (ríu ye un nome masculín qu'acaba n'u y abaxo ye un alverbiu qu'acaba n'o). Y más teniendo en cuenta que na fala, les más de les vegaes, nun se nota la diferencia porque hai munches zones nes qu'esa distinción nun ta mui nidia. Pero que quede bien claro, que cuando ta afitada otra cosa na fala, hai que respetala (El Puirtu, La Veiga, El Coutu).

qué acastellanaos tamos...

A nun ser en círculos "académicos" o de "vindicación llingüística", los que falamos asturianu facémoslo d'un xeitu relaxáu, ensin decatanos de tola riestra castellanismos qu'emplegamos de mou innecesariu. Esto fai que munchos bonos falantes vaigan escaeciendo pallabres y espresiones patrimoniales pa sustituyiles por formes castellanes. Vamos tentar de dir poniendo delles d'estes espresiones castellanes que tán mecíes dafechu (delles vegaes hasta con grafía asturiana) na nuesa llingua:
- acribillar - frayar (los periodistes frayáronlu a entrugues)
- actual - de güei, d'agora (actual tamién ta almitío n'asturianu, pero nun ye patrimonial)
- al día siguiente - al otru día
- alquilar - arrendar (arrendar un pisu, arrendar un coche, pagar l'arriendu)
- ampliar - enanchar (ampliar tamién ta almitío, anque nun ye mui patrimonial)
- arrasar - afarar (el tsunami afaró tola ciudá)
- chisme, cotilleo - bilordiu (anque s'escriba "cotilléu" delles vegaes, nun ye asturianu)
- cruel - sangrín
- de repente - de sutrucu, d'esmenu, de sutaque
- de nuevo - otra vuelta, otra vegada
- derribar - valtar
- derrochar - marafundiar
- desalojar - desapoxinar
- deshechos, residuos - refugaya, magaya
- despacio . adulces
- deuda - delda
- en el acto - nel intre
- entretanto, mientres tanto - entrín y non
- epidemia - andanciu
- fajo de billetes - fexe de billetes
- fantasma - pantasma (ye femenín, la pantasma), y nun se usa pa "falsos derivaos" como fantásticu...
- financiación - financiamientu
- aparcamientu - aparcadoriu
- huella - güelga (güelga dixital)
- huelga - fuelga
- manía - zuna
- merecer la pena - pagar la pena
- mote, pseudónimo - alcuñu
- trampa, engaño - falcatrúa (el que fai una falcatrúa o munches, ye "un falcatrúes")
- vertedero - vertedoriu
- leche desnatada - lleche deburao (notái que lleche ye masculín, y que concuerda col axetivu en neutru al ser non-cuntable)
- peaje - portalgu
- vendar, vendaje - encañar, encañu
- firmar - roblar

les lletrines fadies...

L'asturianu tien un sistema vocálicu práuticamente igual al del castellanu (anque yá viemos que nun se pronuncien siempres igual).

Sicasí, nel casu les consonantes hai delles diferencies bultables:

g - Nun esiste n'asturianu con soníu fuerte. Siempres suena suave, y si va con "e, i" ponse una "u" delantre (nun sé pa qué, porque realmente nun fairía falta... Esto ye por influencia del castellanu).

h - hai una muda y otra aspirada. La muda ye la d'horru, hora, harmonía (fixáivos que n'asturianu lleva h). La aspirada escríbese con un puntín embaxo, o al llau si ye n'ordenador (como guah.e).

j- nun esiste n'asturianu

k - nun esiste n'asturianu (escríbese quilómetru, anque l'abreviatura ye km)

ll - pronúnciase como si fuéremos a pronunciar una l pero al final pronunciamos una "y", o sea, "callar" lléese más o menos "calyar".

Tamién esiste un soníu que s'escribe con ll con dos puntinos embaxo (o "l.l" a ordenador), que ye lo que se suel llamar "che vaqueira" (que nin ye che, nin ye vaqueira). Suena mui paecío a la "t" inglesa, y amás d'usase n'asturianu occidental, úsase na toponimia de la zona occidental (L.luarca, L.leitariegos, Muniel.los, Vil.lar de Vildas, L.lamas del Mouru). Munchos nomes de pueblos con "l.l" agora son los únicos oficiales.

x - Tien una pronunciación "típica" en xatu, xardín, xente...

Tien una pronunciación /ks/ en taxi y pallabres asemeyaes.

Tien una pronunciación /s/ en oxíxenu (que se pue escribir tamién osíxenu) y pallabres asemeyaes.

Dicir o decir?

N'asturianu les vocales que nun son tóniques (les que nun lleven acentu) confúndense, y pronúnciense diferente d'un llau a otru. Hailu que diz "/perru/" y hailu que diz "/perro/", pero tien qu'escribise siempres "perru", hailu que diz /sidra/ y hailu que diz /sidre/, pero escríbese siempres "sidra". Voi tentar d'esclariar daqué esto too con unos truquinos básicos.

Cuando nel presente del verbu tien una i sola (na sílaba tónica), entós el infinitivu tamién ye con i (digo>dicir, sigo>siguir, pido>pidir, pero siento>sentir).

Les finales: Escríbese e cásique siempres, anque se pronuncie /i/ delles vegaes (tarde, nueche, lleche, fonte, verde, xubes).

Escríbese i na segunda persona del imperativu de la 2ª y 3ª conxugaciones (bebi tu, escribi tu; pero dizse "él escribe", "él bebe").

La e final pue perdese tres de "x" y "s" (viaxe=viax, texe=tex, cuese=cues, frase=fras, clase=clas). Esto nun se pue facer nunca con pallabres como orixe o aborixe, que yá perdieron una "n".

Hai delles pallabres que nunca lleven e final: índiz, apéndiz, pontífiz, héliz, conoz, diz...

Escríbese i final: esti, esi, aquelli, elli // quixi, dixi, punxi, traxi, pudi (1ª pers. indefiníu) // falasti, bebiesti, punxesti (2ª pers. indefiníu).

Escríbese o final:

- en fierro, pelo y filo cuando son incontables (pero dizse "un pelu, un fierru, un filu").

- mano (plural manes).

- foto, metro, auto, quilo, micro

- cero, ocho, cuatro, cinco...

- alverbios (como, cuando, cuanto, tampoco, ceo). Son esceiciones "dafechu, darréu, davezu, llueu, de xuru".

Hai otros munchos casos, pero estos indicaos son los más comunes y los que más cuesten a los estudiantes d'asturianu. De toes formes, la meyor manera ye consultar nun diccionariu, o na Gramática de l'Academia (el DALLA y la Gramática tán accesibles nel web http://www.academiadelallingua.com/)

Nomes de países n'asturianu

A mediaos d'esti añu, l'Academia de la Llingua Asturiana (ALLA) asoleyó los nomes de los países del mundu nun llibrín de la so coleición "Cartafueyos Normativos". Munchos coinciden cola versión castellana, que ye la más avezada nel usu de los asturianofalantes (Andorra, Bolivia, Malta) y otres tienen namái cambeos marcaos pola estructura de la llingua asturiana (Cabu Verde, Exiptu, Togu, Xapón, Les Bahames, Paraguái).
Sicasí, hai otros que nun coinciden cola forma castellana, porque l'adautación se fixo dende l'orixinal o porque yá esistía n'asturianu con otra forma. Espóngovos equí los más bultables d'ente estos (si trai l'artículu ente paréntesis ye que ye opcional):
- Alemaña
- Arabia Saudita (nel mapa que fixo Cáritas cola Axencia Asturiana de Cooperación diz Arabia Saudina)
- Azerbaixán (L')
- Bah.rein. L'hache pronúnciase.
- Bangladex.
- Botsuana. En castellanu escríbese con w.
- Burkina Fasu.
- Emiratos Árabes Xuníos (Los).
- Estaos Xuníos d'América (Los).
- Islles Fixi (Les).
- Guinea-Bisáu.
- H.ong Kong.
- Kazakstán (El).
- Kenia.
- Kirguistán (El).
- Macáu.
- Islles Marxal (Les).
- Países Baxos (Los). Holanda nun se considera como nome del país.
- Reinu Xuníu (El).
- Sáh.ara Occidental.
- San Marín.
- Seixeles (Les).
- Sierra Lleona.
- Suazilandia.
- Taxiquistán (El).
- Ucraína.
- Uzbequistán (L').
- Xibuti.
- Xipre.
- Yeme (El).

Más diferencies hai ente los nomes de delles ciudaes capitales:
Andorra La Vieya, Bruxeles, Sarayevu, Buxumbura (capital de Burundi), Xamena (capital del Chad), Beixín (capital de China), Kinxasa (capital de la RDC), Copenh.ague, Liubliana, Tallín, H.élsinki, Xakarta, Teh.rán (capital d'Irán), Skopie, Quixináu (capital de Moldavia), Belgráu, Ciudá Llibre (capital de Sierra Lleona, en cast. Freetown), Mogadixu (capital de Somalia), H.artum (capital del Sudán), Caraques.

Y tamién hai abondes diferencies col castellanu nos xentilicios p'adautalos a les estructures asturianes:
xentilicios en -anu: angolanu, azerbaixanu, belxicanu, brasilanu, cabuverdianu, canadianu, chadianu, estonianu, exipcianu, guatemalianu, honduranu, kenianu, mozambicanu, nicaraguanu, portorricanu, sah.arianu, salvadorianu,
xentilicios en -és: congolés, samarinés,
xentilicios en -iegu: costamarfiliegu, panamiegu,
xentilicios en ín: arxelín, arxentín, bangladexín, iranín, iraquín, israelín, kazaquistanín, kirguistanín, marroquín, montenegrín, palestín, paquistanín, qatarín, somalín, taxiquistanín, tunecín, ucraín, vietnamín.

Nun ye esti'l llugar onde s'han d'esplicar los porqués d'estes escoyetes, pero hai razones bien fundaes pa optar por ún o por otru nome.
Ye importante que la prensa y demás medios de comunicación los empleguen, y que los falantes los usemos tamién con normalidá, pa que se vaigan afitando na fala.

L'asturianu trupo

N'Asturies, lo más de la xente fala lo que comúnmente se vien denomando "amestáu", que son delles variantes más o menos "contaminaes" pol castellanu acordies cola edá del falante, la procedencia urbana o rural, el grau d'estudios... Dende les "autoridaes llingüístiques" (Academia, Universidá, filólogos, medios de comunicación, etc.), hai un enclín nidiu a nun curiar el porcentaxe de "patrimonialismu" na fala. Ye dicir, ye igual d'asturianu dicir "Esta semana diré sacar unes fotografíes a la montaña" que "Esta selmana voi dir facer unes semeyes al monte". Yo nun digo que selmana y semana nun seyan tan asturianes la una como la otra, que güei montaña ta tan afitao na fala asturiana como monte, que sacar una foto nun seya lo mesmo que facer una semeya; pero nun suena igual...

Anque la llingua seya igual de correuta, paezme qu'hai que da-y más puxu a lo de nueso, a les formes más patrimoniales, tanto léxiques como sintáutiques y gramaticales.

Y nun lo digo por xebrase del castellanu (anque tamién), sinón porque l'autenticidá de la llingua ta perdiéndose ente los nuevos falantes y oinse delles vegaes coses qu'un vieyu asturfalante nun diría enxamás...

La llingua ta influida pol castellanu, como nun podía ser d'otra miente (tamién lo ta'l catalán, y los más de los catalanofalantes empleguen "bueno" pa entamar les frases como si fuera catalanísimo, o "tío" pa referise al interlocutor). Pero al llau d'esto, el catalán tien delles frases feches y xiros d'estos que s'avecen considerar intraducibles, que l'asturianu ta perdiendo (y cualquier catalán te dirá "el calent está a l'aigüera" -lo caliente ta en bañal- pa dicir "equí ta l'enquiz de la cuestión". Son frases que nun podemos dexar que se pierdan. Apúrrovos delles que me vienen agora al maxín (estes frases puen usase en contestos estremaos, espongo sólo los más avezaos):

- Más gorda nun entra en prau. Aplícase cuando daqué ye increyible, p'amosar sorpresa.

- Falo yo, rincha un carru. Nun se toma en serio lo que digo.

- Salise del riegu. Desobedecer.

- Esto cuélga-y del pelo. Nun s'espera otra cosa d'él (p.ex.: ye normal que to ma s'enfurruñe si llegues enfiláu a les tantes, cuélga-y del pelo, toles mas lo faen)

- Ta pa la mano. Esta fras tien dos significaos claros:1. Tien el día tontu o graciosu. 2. Ta enfiláu

- Tien la boca como un payar/como una portiella. Diz munches bocayaes ("palabrotas")/Ye un esaxeráu.

- A ti te lo digo Xuan... (suel quitase la segunda parte, que ye ...pa que lo pescancies tu Xuana). Ta diciéndolo con segundes intenciones.

- Alzar el cestu/Alzar el paxu. Marchar. El cestu o paxu enllenu de segáu llévase pa casa al llombu, y el xestu d'alzalu ye lo qu'indica que marches.

- Esfaraguyase de la risa. Rise muncho. Les faraguyes ye'l pan desmenuzao.

- Glayar en castañéu. Úsase pa señalar que ye inútil dicir daqué porque nun te van facer casu ("nun-y mandes portase bien porque ye glayar en castañéu"). Suponse que si glayes nun castañéu nun t'oi naide.

- Correr la galga. Rise de daquién, face-y burlla (Ye tan inocentón que tol mundu-y cuerre la galga). La galga ye'l frenu del carru'l país, y cuando antiguamente se llevaba el carru ente dellos (normalmente facíenlo los neños del pueblu) pa guardalu o p'acercalu a u taben los gües, siempres había dalgún "llistu" que-y ponía'l frenu (corría la galga) pa que-yos costara más arrastralu a mou de chancia, de broma.

- Tar como un xatu. Ser brutu / Tar gordu

- Tar/dir como una gocha con parigüeles. Presumir, dir enchipáu, dándose importancia. Les parigüeles son unes estructures de madera que se poníen nes caballeríes pa cargales d'herba o segáu.

- Dexar pa prau. Ignorar, abandonar daqué, una idea... (Nun t'esmolezas, déxalo pa prau).

- Ser d'entrambes manes. Aplícase a persones interesaes, que s'arimen al que más-yos convién.

- Como un llabiegu. Mui grande (suel usase pa referise al tamañu de los pies de daquién pero pue usase pa otres coses, como "voi date un guantazu como un llabiegu").

- Pasase de formientu. Equivocase por aneciar nuna cosa (Pasóse de formientu diciendo que diba ganar).

-Pasar de lleldu. Pasase, tresgredir les normes consideraes correutes (Yá nun-y tolero otra, con esto pasó de lleldu).

- Acoxar d'un pie. Tener defeutos (Esi plan tuyu acoxa d'un pie).

- Como la llave l'horru. Mui fríu (teo los pies como la llave l'horru).

- Como'l rei nun paxu. Mui a gustu.

- A goxa enllena. Abondo, en cantidá grande.

Como se pue var, munches d'estes espresiones, tán garraes de los llabores tradicionales del pueblu. Un asturfalante "xenuín" ye quien p'aplicar espresiones típiques del vocabulariu llariegu y treslladase a otros campos. A mou d'anécdota, va poco sentí a un mozu la espresión "esti paquete lleche ta escosu", pa indicar que yá taba acabáu (escosa ta una vaca cuando yá nun da lleche porque se ta preparando pal partu). A min paecióme una manera xenial d'actualizar una pallabra patrimonial, y tolos falantes tendríemos que ser quien a facer esti tipu d'adautaciones semántiques...

L'apóstrofu

Primero hai que dicir qu'apóstrofe (n'asturianu y en castellanu) ye una figura estilística lliteraria que se refier, en poesía, a les invocaciones a seres superiores (¡Ai, mio Dios!); vamos, que nun tien nada que ver cola rayina que se manga entre dos pallabres pa indicar qu'hai un soníu que se pierde. Esta rayina (') llámase "apóstrofo" en castellanu y "apóstrofu" n'asturianu.

Dellos profesores con imaxinación inventaron una norma nemotéunica pa remembrar qué pallabres s'apostrofen n'asturianu: EN LA DE EL PA QUE ME TE SE (que suena como "en la de él pa qué metese"). Pero nun diba ser too tan fácil:

Les qu'acaben n'E (DE, QUE, ME, TE, SE) y EN apostrófense cuando la pallabra que vien detrás entama per vocal o h muda (d'Asturies, teo qu'estudiar, nun m'estraña, yá t'oyí, toi n'Uviéu).

Les qu'acaben n'A (LA, PA) sólo s'apostrofen cuando la pallabra de detrás entama per A o HA (p'Asturies, L'Habana). NOTA: sólo s'apostrofa el LA que ye artículu, nunca el LA pronome (esa mesa nun la acutes).

EL apostrófase per delantre cuando la pallabra anterior acaba per vocal (acaba'l día), o per detrás cuando la pallabra siguiente entama per vocal (l'alcalde). Si se dan los dos casos (que l'anterior acabe per vocal y la siguiente entame per vocal), apostrófase siempres cola segunda (acaba l'otru cachu).
Un casu especial ye QUE+EL = que'l (come más el güeyu que'l butiellu).
Hai que tener en cuenta que les contraiciones nun s'apostrofen (na academia: NA yá ye EN+LA).

Anque hai que matizar delles otres coses, paezme que queda claro enforma cuándo se apostrofa y cómo se fai.